شفق قطبی در نگاه فرهنگهای مختلف؛ از افسانه تا واقعیت
در شبهای صاف و در شمالیترین مناطق زمین، آسمان میتواند به صحنه رقص نوارهای رنگارنگ و نئونی تبدیل شود. این پدیده که با نام «شفق قطبی» یا «نورهای شمالی» شناخته میشود، تقریبا از سال ۹۵۷ پیش از میلاد، انسانها را مجذوب خود کرده است. با نزدیک شدن به اوج فعالیت خورشیدی، احتمال دیدن این منظره شگفتانگیز بیشتر میشود؛ حتی هتلهایی نیز وجود دارند که به منظور تماشای آن، خدمات ویژهای ارائه میدهند.
امروزه، دانشمندان تا حد زیادی راز شفق قطبی را کشف کردهاند؛ زمانی که ذرات باردار الکتریکی از خورشید با جو زمین برخورد میکنند، شفق شکل میگیرد؛ اما هزاران سال پیش، ابزار علمی لازم برای توضیح این پدیده در دسترس انسانها نبود. در عوض، جوامع گوناگون با خلق افسانهها و داستانهای بومی و عامیانه، تلاش داشتند تا راز این نمایش آسمانی را درک کنند. برای برخی، شفق قطبی نشانهای از بدیمنی بود و باید با احترام با آن برخورد میشد؛ اما برای دیگران، این نورهای فرخنده، نویدبخش خوشیمنی بودند.
روباههای مرموز افسانهای، مشعلهای غولهای مهربان و ارواحی که به جمجمه یک گراز دریایی لگد میزنند؛ انسانها در طول زمان، شفق قطبی را به شیوههای گوناگونی تفسیر کردهاند. در این نوشتار به چگونگی این تفسیر و معنای شفق قطبی در فرهنگهای مختلف خواهیم پرداخت.
فهرست مطالباستونیفنلاندگرینلندایسلندکانادا و آمریکانروژ سوئدکپی لینکاستونیشفقهای قطبی در افسانهها و اساطیر، اغلب با حیوانات مرتبط هستند که نشاندهنده ارتباط عمیق میان پدیدههای طبیعی و حیاتوحش در تخیل انسان است. در کشور استونی، موجوداتی که تصور میشد، مسئول این نمایش شبانه باشند، «نهنگهای گوژپشت» نام داشتند. باور عامه بر این بود که وقتی این نهنگها به صورت گروهی گرد هم میآمدند و از آب بیرون میپریدند، پوست آنها در آسمان میدرخشید و شفقهای قطبی را پدید میآورد.
عکاس: نامشخص / afar.com«تام کرس» (Tom Kerss)، پژوهشگر شفق شمالی در نروژ، میگوید:
در افسانهای دیگر، شفق شمالی، نشانه برگزاری ازدواجی رویایی در آسمان است. در این داستان، کالسکههای پرنده و اسبکش، مهمانها را به این مهمانی آسمانی و انحصاری میبرند و در مسیر، ردهای درخشانی از نور به جا میگذارند. کپی لینکفنلاندواژه فنلاندی «revontulet» که برای شفق قطبی به کار میرود، به معنای «روباههای آتشین» است و ریشه در یک باور قدیمی درباره منشا این نورها دارد. در افسانهها، روباه اسطورهای با دم خود بر سطح برف ضربه میزد یا خود را به دامنه کوهها میساید و جرقههایی ایجاد میکرد که به صورت شفق در آسمان دیده میشد.
عکاس: نامشخص / afar.comمردم سامی، جمعیت بومی که در فنلاند، نروژ، روسیه و سوئد زندگی میکنند، معتقد بودند که وقتی این نورها ظاهر میشوند، باید با احترام با آنها برخورد کرد. «ماریجو لاوکانن» (Marjo Laukkanen)، نویسنده کتاب «قطب شمال فرا میخواند – فنلاند، اتحادیه اروپا و شمالگان» (The Arctic Calls—Finland, the European Union and the Arctic Region) میگوید:
سامیها بر اساس باورهای سنتی خود، شفقهای قطبی را موجودات زندهای میدانستند که صحبت میکنند و زبان را میفهمند. به همین دلیل است که مردم هنگام وقوع شفق قطبی باید سکوت کنند.باور عمومی بر این بود که بیاحترامی به نورها، بدشانسی به همراه میآورد. از این جهت، مردم اجازه نداشتند که هنگام ظهور شفق قطبی، بازی کنند یا بخندند. همچنین، اشاره کردن به نورها ممنوع بود؛ چراکه معتقد بودند که این کار، به ارواح فرصتی میدهد تا کسی را بربایند و به آسمان شب ببرند.
«لاوکانن» در ادامه میافزاید:
طبیعتا این داستانها و باورها در طول زمان تغییر کردهاند. امروزه درک علمی از این پدیده، بسیار افزایش یافته است و مردم سامی نیز دیگر شفقهای قطبی را چندان اسرارآمیز نمیدانند؛ بلکه آن را به عنوان یک پدیده طبیعی پذیرفتهاند. کپی لینکگرینلند«ماریا کروتزمن» (Maria Kreutzmann)، بنیانگذار موسسهای است که با برگزاری سخنرانیها و کارگاههای مختلف، به معرفی فرهنگ گرینلند میپردازد. به گفته وی، شفق قطبی یا نورهای شمالی، شاهراه ارواح درگذشتگان در گرینلند است. آنها در مسیر سفر به جهان دیگر، در آسمان میرقصند و میدوند و در طول راه، به جمجمه یک گراز دریایی لگد میزنند.
عکاس: نامشخص / SuchScienceهمچنین، «کروتزمن» به این نکته اشاره میکند که به اعتقاد برخی از افراد، کودکانی که زیر نور شفق قطبی متولد میشوند، استعدادهای خارقالعادهای دارند.
کپی لینکایسلندبر اساس گفتههای «آسگیر لانگ» (Asgeir Long)، راهنمای تور، نورهای شمالی در طول تاریخ، معانی مختلفی برای مردم ایسلند داشتهاند؛ باور برخی بر این بود که شفق قطبی درد زایمان را کاهش میدهد. با این حال، هرگز نباید مستقیم به آنها نگاه کرد؛ در غیر این صورت، امکان دارد که کودک با چشمان کج یا به اصطلاح لوچ به دنیا بیاید. همکار او نیز چند باور نمادین دیگر را عنوان میکند:
برخی معتقد بودند که ظاهر شدن شفق، تاییدی بر وقوع یک نبرد در نقطهای از جهان است. باور دیگری هم وجود داشت که وضعیت آبوهوا را میتوان از نحوه رقص نورها در آسمان پیشبینی کرد. به این صورت که اگر حرکت نورها بیش از حد روان و سیال به نظر میآمد، یعنی طوفانی در راه بود.عکاس: نامشخص / afar.comکپی لینککانادا و آمریکاقبایل بومی کانادا و شمال ایالات متحده (از جمله آلاسکا)، افسانهها و روایتهای فراوانی درباره رقص آسمانی شفق قطبی دارند. برای برخی از جوامع، این نورها نشانه شومی به حساب میآمدند.
قوم «اینوپیات» (Inupiat) در شمال آلاسکا، شفقهای قطبی را شیطانی میدانستند و برای محافظت از خود، سلاح حمل میکردند. بهطور مشابه، سرخپوستان «فاکس» (Fox) در ایالت «ویسکانسین» (Wisconsin) نیز این نورها را ارواح دشمنان خود میپنداشتند که قصد تجدید قوا و مبارزه دوباره داشتند.
دیگر گروههای بومی، دیدگاه مثبتی نسبت به شفق..
